माणसाकडे संधी येते आणि खूप उशीरा कळत की आपल्या हातून त्या संधीच चीज करण्याच राहून गेल. 1995 मधे नाशिकला डिविजनल कमिशनर म्हणून माझ पोस्टिंग झाल तेंव्हा असच काहीस झालं.
रुजु झाल्यानंतर लौकरच मी तात्यासाहेबांना भेटायची संधी घेतली. ते फार मोठे कवि आहेत, त्यांनी कांही नाटक पण लिहिलीत (विशेषतः नटसम्राट), त्यांचे लेख व त्यांच्याबाबतचे लेख वर्तमानपत्रांत येतात, आणि त्यामधे त्यांचे स्वभाषेवरील विचार, शासकीय अनुदाने, बक्षीसे, इत्यादि बाबत मते, एवढेच वाचले होते. ते फार अबोल आहेत, व त्यांचे कांही खास मित्र सोडले तर एरवी संकोची आहेत अशीही समजूत झालेली होती. त्यांची नितांत सुंदर प्रार्थना सर्वात्मका सर्वेश्वरा शाळेत म्हणायची नाही वगैरे वादही तेंव्हा चालू होते. माझ्याकडे कवितेबाबत थोडी रसिकता आहे पण जे कांही काव्य-वाचन झालेल ते बहुतांशी हिंदीतून। तात्यासाहेबांच्या कविता वाचून काढून मगच त्यांच्याकडे जाव अस कांही सुचल नाही. त्यामुळे ज्या साहित्य प्रांतात ते एवढे मोठे, त्याबद्दल आपण कांय बोलणार अशी एक शंका मनात होतीच.
त्यांना भेटल्यावर जी चर्चा झाली ती आजच्या समाज-मूल्यांवर. देशांतील नागरिकांची जागरूकता आणि प्रबुद्धता कशी वाढवावी, कशी टिकवावी इत्यादि मुद्यांवर. पण ती छोटीशीच चर्चा होती.
त्यानंतर जळगांव स्कॅण्डलच्या निमिताने व नंतरही माझे प्रशासकीय दृष्टीकोन सांगणारे लेख अधून मधून प्रसिद्ध व्हायचे त्यावेळी कुठून तरी ऐकायला मिळायचे की तात्यासाहेबांना तुमचे लेख आवडतात. पण ही 'सांगोवांगी' वार्ता म्हणून मी कांही मनावर घेतल नाही.
त्यांच्या भेटी अधून मधून होत राहिल्या. एका भेटीत मी केलल्या एका बंगाली कवितेचा मराठी अनुवाद त्यांना आवडला अस ते म्हणाले. माझ्या आवडीच्या कांही हिन्दी कविता त्यांना ऐकवल्या. मी मधून मधून हिंदीतही लिहिते हे ही सांगून झाल. पण त्यांच्या कविता हिंदीत अनुवादित कराव्या अस कांही वाटल नाही. तेवढी माझी प्रतिभा किंवा तयारी नाही याची जाणीव होती. तसेच त्यांच्या कवितांचे अनुवाद बहुधा झालेही असतील अशी मी समजूत करून घेतली.
एक दिवस अचानक ताकवले सरांना दिल्लीत येऊन नवनिर्मित इंदिरा गांधी मुक्त विद्यापीठाचा चार्ज घ्या अशी सूचना आली. यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठाची धुरा माझ्याकडे सोपवून ते गेले देखील. त्या काळी नाशिकमधील वनवासी भागामधे तात्यासाहेबांची संस्था मुक्त शाळेसारखेच कार्य करीत असे. त्यामुळे चर्चेला तोही नवा व महत्वाचा विषय होता. त्यानंतरच्या अधिकांश भेटीत तोच विषय होता.
1997 मधे माझी पुण्याला बदली झाली, तिथून 98 मधे दिल्लीला आणि कामाच्या खटल्यात साहित्य विषय मागे पडला. पण 10 मार्च 1999 रोजी कुसुमाग्रज गेले - ते आता आपल्यात नाहीत ही बातमी आली. त्याकाळात माझ्या घरी मटा, लोकसत्ता आणि तरुण भारत घेत असे. ऑफिसमधे शेजारील महाराष्ट्र सदनमधून इतर वर्तमानपत्र वाचनासाठी मागवत असे.
तात्यासाहेबांवर भरभरून येणारे लेख त्यांच्या कविताच्या वर्णनाशिवाय कसे राहिले असते? लेख वाचतांना त्यांच्या कविता दृष्टीस पडल्या आणि वाटल, आपण इथे दिल्लीत! या कवितांची कुणाबरोबर चर्चा करायची? ती माणस तर हिंदीभाषी असणार! तरी मी कवितांचा गद्य अनुवाद पुष्कळांना ऐकवित होते, आणि एकदम वाटल- हे कवितेतही लिहून काढण आपल्याला जमेल. त्यांच्या गाजलेल्या दोन ओळी-
'समिधाच सखे या, त्यांत कसा ओलावा ............ तव आंतर अग्नि क्षणभर तरी फुलावा
समिधा सखे यह करे स्नेह क्यो सिंचन................ तव आंतर अग्नि चेते यही प्रयोजन
मूळ कविता मोठी आहे हे कळल्यानंतर त्यांत भर घातली.
'समिधा
समिधा, सखे, यह करे स्नेह क्यो सिंचन
क्यों पुष्पोंके सम दे मधुपान-निमंत्रण
रूक्षता नियति है लिख दी मैंने इनकी
तब आंतर अग्नि चेते यही प्रयोजन !
त्या लेखांमधील कविता वाचत जाण्याचा आणि जमेल तसा अनुवाद करण्याचा ध्यासच लागून गेला. त्यांच्या कांही कविता अगदी सोप्या असूनही त्यांत एक उत्कटता आहे त्यांचा अनुवाद सहजगत्या होत गेला. सुमारे सात-आठ दिवसांनी हे लिखाण थांबले. पण माझा ध्यास मात्र वाढला. दिल्लीतील महाराष्ट्र सदन व मंडळ अशा दोन्हीं वाचनालयांमधून त्यांचे कवितासंग्रह आणून वाचत गेले, तेंव्हा खरा त्यांच्या अति विस्तीर्ण कॅनव्हासचा बोध झाला. पुढील जवळ-जवळ तीन महिने मी सपाटा लावून खूपशा कवितांचा अनुवाद केला. काही अगदी छोट्या कविता होत्या--
कविता मेरी
कविता मेरी विजय के लिये कभी न थी।
इसीलिए ना चिंता इसे पराजय की।
नही जन्म के लिये कभी भी रूठी थी।
इसीलिये वह मृत्यू पर भी भारी थी।।
. सार्थक
माटीके चित्रोंको दिया तूने नाम पता
माटीके चित्रोंको दी भाव-विभोरता
हृदय तेरे सार्थकता प्रगटी जब ऐसे
माटीके चित्रोंने, देव! अश्रु दिये तुझे.
धर्म
दे मन को निर्भयता, अंतर को भाव-सृजन
प्रज्ञा का दीप जल उज्जवल हो ये जीवन
जुल्म, पाप से बैर, विफलता में अचल धीर
मानवता बनी रहे परम-धर्म-संहिता.
रडगाणी सोडून द्या अस सांगणारी त्यांची एक कविता आहे, आदेश. कळीचा हक्क काय तर सौंदर्याचा दिमाख, नखरे व सुगंधाची लयलूट करणे. सूर्याबातच्या पृथ्वी-शुक्र संवादातही पृथ्वीचा तोच सौंदर्यशील तोरा आणि ऐश्वर्य आहे. घोर अन्याय घडतो तेंव्हा एकदाच नव्हे तर पुन्हा पुन्हा स्तंभांमधून नरसिंह प्रकट होतील ही ललकार आहे. अर्जुनाला निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन सांगणाऱ्या कृष्णाप्रति त्यांचे आव्हान आहे कि भले तू मला मूढ म्हण- पण मला तुझे सगुणरूपच हवे - आणि हो, अशा मूढाच्या यादीत तो तुझा अर्जुनच अग्रक्रमांकावर आहे हे ही ध्यानात ठेव.
हो गुलाब या कमल कली हो, या नाली पर खिली कली
बाट जोहता होता उसकी प्रकाश कण एक सूरज का .....
आणि
हाँ मूढोंकी सूची में
नाम मेरा भी है,
और साथ एक सांत्वन ...
जिस अर्जुनके लिये
सुनाई गीता तुमने
सूचीमें है उस अर्जुनका
अग्रक्रम !
ध्येयासक्ति बाळगणारी माणस ही तात्यासाहेवांचे लाडके हिरो असत. सुखवस्तू माणसाला हा ध्येयवेडेपणा कसा कळणार? अशी एक छानशी कविता आहे
क्यों
....... सुकरात भी क्यों विषभरा प्याला लगाये होंठ से?
तत्व च्युत होना नही है, मौत, तू लग जा गले!
घासकी हो रोटी, सोनेको शिलाएँ हों कठिन,
क्यों महाराणा प्रतापी जंगलोंमें ही फिरे?
रोग संकट कोई ओढे कुष्टरोगीके लिये क्यों?
कोई सरहद पर हिमालयको बचाने क्यो लडे?
करो समझौता सुखोंसे, रहो घरमें चैनसे
मंत्र यह जाने न जो, क्यों बुद्धिमान उसे कहें?
न्यूटनने म्हटल होत की ज्ञानाचा सागर अफाट आहे, त्यांत मी वेचतो ते निव्वळ वाळू-कणांइतके छोटेसे ज्ञान भांडार आहे. कुसुमाग्रजांनी देखील अफाट, असीम विश्वात माणसाचे छोटेसे स्थान आणि तरीही अनंत विश्वाला गवसणी घालायची ऊर्मि काही कवितेत मांडून ठेवली आहे. पक्षी, सूर्य, कोकिळा, नक्षत्रगण, आकाश अशी त्यांची आवडती रूपके होती.
कुसुमाग्रजांनी देखील अफाट, असीम विश्वात माणसाचे छोटे से स्थान या दोन कवितेत मांडून ठेवले आहे-
रहिवासी
रहिवासी तो हैं ही हम
मली मुहल्ले, गांव के,
और अपने प्रांत के,
और अपने देश के।
लेकिन यह याद रहे
कि रहिवासी भी है हम
सौर मंडल में,
पृथ्वी नामक ग्रह के।
और वह ग्रह भी जहाँ
बालू कण जैसा क्षुद्र
उस असीमित विश्व के।
दुसरी कविता थेंब अशी आहे ---
ओसकण
अनंतताका गहन सरोवर
मंझधारे में विश्वकमल है,
खिला सनातन।
कमल पंखुडी पर
पडा हुआ है,
एक ओस-कण।
उसके झिलमिल कंपन को
हम धरती के वासी मानव,
कहते जीवन !
पक्षी या त्यांच्या प्रिय रूपकावर ही कनिता --
आज दोपहर
यह पंछी तो, बैठा मेरे सम्मुख था, आज सकारे।
उषःकाल के नभ का टुकडा, उतर पडा था मेरे द्वारे।
अगम शक्ति ने, दान दिये जो, आंचल मेरे।
एक कौतुक तो उनमें से यह पंछी भी था।
पर कौन शिकारी, आज दोपहर,
क्रूर कर्म कर गुजर गया था।
विद्ध-शर-छाती लिये यह,
मृतक पडा था।
कोलंबसाचे गर्वगीत या शिवाय कोलंबसावरच दुसरी कविता किनारा अशी आहे --
लो आया किनारा
तट पे है गूँजा नाविकों का इशारा
लो आया किनारा।
उन्मत्त तूफानी सागर विकराल
उतारी थी नौका, ताने थे पाल,
किया अनसुना भीरुओंका पुकारा,
लो आया किनारा।
वो संग्राम अब पूर्ण होने चला,
युगों की तपस्या की है सिद्धता,
वीरोंके श्रमने है जिसको निखारा
लो आया किनारा।
तट पे हैं झिलमिल पंक्तियाँ दीप की,
शलाका लाल पीली या नीलाभ की,
तमपे है खिलता जैसे अंगारा
लो आया किनारा।
इस एक क्षण की थी की हमने आस
इसीसे हुआ सिद्ध नौका प्रवास,
आये हैं वापस जग जीत सारा,
लो आया किनारा।
जो बिछडे हैं संगी उनको प्रणाम,
उनकी स्मृति रह न जाए अनाम
जयध्वज चढाओ तट पर हमारा
लो आया किनारा।
अशा खूप कवितांचा अनुवाद केला. कित्येकांना ऐकवल्या. त्यांत हिंदी-भाषी होते तसे बरेच मराठी भाषीही होते. हिमप्रस्थ, हंस, अक्षरपर्व, देवपुत्र अशा मासिकांमधूनही चार-सहा, चार-सहा कविता येेत गेल्या. एका मल्याळी व्यक्तिने हिंदी अनुवाद वाचून मल्याळीत अनुवाद करत असल्याचे सांगितले तसेच एका पंजाबी संपादकांनी पांच कवितांचा पंजाबीत अनुवाद केला. दिल्ली दूरदर्शनवर तीन वेळा कवितावाचन झाले पैकी एक कार्यक्रम सकाळ दैनिकाच्या विजय नाईक यांनी घेतलेली मुलाखत असा होता. तसेच तीन-चार कार्यक्रम दिल्ली आकाशवाणीवरही झाले. करीत करीत 108 पेक्षा अधिक कवितांचे अनुवाद झाले.
आता शोध सुरू झाला तो प्रकाशनासाठी कांय करावे याचा. पण तत्पूर्वी हिंदीतील कांही प्रथितयश कवींबरोबर चर्चा करावी असे वाटले. माझ्या ओळखीतील तीन कवींबरोबर कविता-वाचनाचा कार्यक्रम झाला. दिनेश शुक्ल व केदारनाथ सिंह यांनी कांही बदल सुचवून अनुवादाला समृद्ध केल. मी व लक्ष्मीशंकर बाजपेयींनी त्यातीत 40 कवितांचे स्टूडियो रेकॉर्डिंगही केले.
प्रकाशकाचा शोध घेताना माझी गााडी बिरला फाउंडेशनचे प्रमुख वार्ष्णेय यांच्यापर्यंत आली. त्यांनी सांगितले की ज्ञानपीठ पुरस्काराच्या समयी तात्यासाहेबांच्या कांही कवितांचा अनुवाद होऊन पुस्तक छापले गेले आहे. चक्क इसी माटीसे हा अनुवाद-संग्रहच माझ्या हातांत ठेवला. श्री चंद्रकांत बांदिवडेकर व तीन इतर मिळून केलेले अनुवाद होते. सुदैवाने चार-सहा वगळता मी निवडलेल्या कविता अगदी वेगळ्या निघाल्या. हिंदी साहित्य-अकादमी व ज्ञाानपीठ दोन्हीकडे प्रयत्न करून त्यांना फार उशीर लागतो हे लक्षांत आले. दिल्ली साहित्य अकादमीने मात्र प्रकाशनार्थ अनुदान देऊन पुस्तक छापण्यास हातभार लावला. आनंदलोक या नावाने संग्रह प्रकाशित झाला. त्या आधी पुण्यातील तात्यासाहेबांचे मराठी कवितासंग्रहांचे प्रकाशक कॉण्टिनेंटल व प़ॉप्युलर प्रकाशनाची परवानगी पण घेतली कारण मराठी पुस्तकांचे हक्क त्यांचेकडे होते.
या प्रकाशनाआधी कधीतरी जेएनयूमधील मराठी प्रोफेसरांच्या मित्रत्वात असलेले हिंदीतील दिग्गज साहित्य समालोचक नामवरसिंह यांनी (मराठी येत नसूनही) कुसुमाग्रजांच्या कविता थोर वगैरे नव्हे - सामान्यच होत्या असे म्हटल्याने मटामधे त्यावर खूप उलटसुलट चर्चा झाली होती. मी मुद्दाम त्यांची वेळ घेऊन दिनेश शुक्लांना सोबत घेऊन त्यांना भेटले व काही अनुवाद ऐकवले. त्यावर त्यांनी उत्तम कविता व उत्तम अनुवाद असल्याचे सांगितले. कोलंबसाचे गर्वगीत मधील – अनंत अमुचि ध्येयासक्ती अनंत अन आशा, किनारा तुला पामराला - या ओळींचा अनुवाद (आधीचा संदर्भ घेऊन) -
अनंत अपनी ध्येयासक्ती और अनंत आशा।
तुझ पामरके लिये किनारा, मुझ नाविक को दसों दिशा।।
त्यांना ऐकवला. तो ऐकून (समजून) क्या तेवर हैं इस कविके असे उद्गार काढले. त्यांना जेंव्हा आठवण करून दिली तेंव्हा म्हणाले - या त्यांच्या कविता मला कुणी ऐकवल्याच नव्हत्या. असो.
दिल्लीत श्री राम नाईक पेट्रोलियम मंत्री व श्री मनोहर जोशी लोकसभा स्पीकर होते. त्यांना पुस्तक भेट देतांना श्री नाइक यांनी विचारलं -- मग प्रकाशन समारंभ कधी करता आहात? मनांत म्हटलं हे छान - प्रमुख अतिथी आपोआप मिळून गेले आहेत. अशा रितीने त्या दोघांच्या हस्ते प्रकाशन समारंभही झाला, त्याला नामवरसिंह आवर्जून उपस्थित होते.
माझे एक मराठी सहकारी महेंद्र चांदोरकर यांनी कुसुमाग्रज कविता या नावाने एक वेबसाईट बनवली. तसेच मी व बाजपेयींनी वाचन केलेल्या कवितांची रेकॉर्डेड कॅसेटही प्रकाशनार्थ ठेवली. कुसुमाग्रज हिंदीमें या माझ्या ब्लॉगवर तसेच यूट्यूबवरही यातले बरेच साहित्य ठेवले आहे.
तर अशाप्रकारे कुसुमाग्रजांच्या कवितांचा हिंदी अनुवाद आनंदलोक कवितासंग्रह माझ्याकडून घडून गेला. हे सगळं जणू काही कोणीतरी माझ्याकडून करवून घेतलं असच मला अजूनही वाटत रहातं कारण त्यानंतर मला पुन्हा कविता अनुवादाच्या प्रांतात फारसे डोकावता आलेच नाही.
त्यांची खूपदा खूप जणांना ऐकवलेली ही कविता -
गाते गाते जाऊँगा मैं,
जाते जाते गाऊँगा मैं,
जानेपर भी नील गगनके
गीतोंमें रह जाऊँगा मैं।
------------------------------------------------------------
